Handel nie zna granic państwowych. Produkty kupowane w Polsce mogą pochodzić z Chin, być dystrybuowane przez niemieckie firmy i sprzedawane za pośrednictwem amerykańskich platform internetowych. W takiej rzeczywistości izolowane działania krajowych organów kontroli straciłyby na skuteczności. Dlatego Inspekcja Handlowa funkcjonuje w rozbudowanej sieci współpracy międzynarodowej, która umożliwia szybką wymianę informacji o zagrożeniach i skoordynowane reakcje na naruszenia praw konsumentów.
Ta współpraca opiera się na precyzyjnie określonych podstawach prawnych i sprawdzonych mechanizmach instytucjonalnych, które codziennie przyczyniają się do eliminacji niebezpiecznych produktów z europejskiego rynku.
Kluczowe wnioski
Szybka wymiana informacji ratuje zdrowie i życie. System Safety Gate umożliwia państwom członkowskim UE błyskawiczne przekazywanie ostrzeżeń o niebezpiecznych produktach, co pozwala na wycofanie wadliwych towarów z rynku zanim dotrą do konsumentów w innych krajach.
Polska aktywnie uczestniczy w ochronie europejskich konsumentów. UOKiK pełni funkcję krajowego punktu kontaktowego dla systemu Safety Gate i plasuje się w czołówce państw pod względem liczby zgłoszeń oraz reakcji na informacje od partnerów zagranicznych.
Współpraca wykracza poza wymianę danych. Inspekcja Handlowa uczestniczy w skoordynowanych akcjach kontrolnych, projektach badawczych i szkoleniach międzynarodowych, dzięki czemu polscy inspektorzy korzystają z najnowszych metod kontroli stosowanych w Europie.
Mechanizmy prawne zapewniają skuteczność działań. Sieci współpracy działają na podstawie rozporządzeń unijnych, które określają procedury wymiany informacji, terminy reakcji i kompetencje poszczególnych organów, co gwarantuje sprawną komunikację między państwami.
Prawne fundamenty współpracy transgranicznej
Współpraca międzynarodowa Inspekcji Handlowej wynika wprost z przepisów prawa Unii Europejskiej. Podstawowym aktem regulującym wymianę informacji o niebezpiecznych produktach jest rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/988 z dnia 10 maja 2023 roku w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów. Dokument ten zastąpił wcześniejszą dyrektywę 2001/95/WE i wprowadził nowe wymogi dotyczące zarządzania systemem wczesnego ostrzegania Safety Gate. Rozporządzenie nakłada na państwa członkowskie obowiązek niezwłocznego powiadamiania innych krajów o produktach stwarzających poważne zagrożenie dla zdrowia i bezpieczeństwa konsumentów.
Drugi filar prawny stanowi Rozporządzenie (UE) 2017/2394 w sprawie współpracy między organami odpowiedzialnymi za egzekwowanie przepisów dotyczących ochrony konsumentów (CPC), które uchyliło wcześniejsze rozporządzenie nr 2006/2004. Sieć Consumer Protection Cooperation Network umożliwia organom państw członkowskich prowadzenie skoordynowanych działań przeciwko przedsiębiorcom naruszającym prawa konsumentów transgranicznie. Na jego podstawie funkcjonuje sieć Consumer Protection Cooperation Network, która umożliwia organom z różnych państw członkowskich prowadzenie wspólnych postępowań przeciwko przedsiębiorcom naruszającym prawa konsumentów w skali transgranicznej. Te regulacje uzupełniają przepisy krajowe zawarte w ustawie z dnia 15 grudnia 2000 roku o Inspekcji Handlowej, która wyznacza Prezesowi UOKiK kompetencje w zakresie współpracy międzynarodowej.
Warto podkreślić, że system prawny nakłada konkretne terminy na poszczególne czynności. Po otrzymaniu powiadomienia o niebezpiecznym produkcie z systemu Safety Gate, właściwy organ krajowy ma obowiązek zweryfikowania, czy dany towar znajduje się na rynku krajowym i podjąć stosowne działania. Praktyka pokazuje, że dzięki precyzyjnym procedurom reakcja następuje w ciągu kilku dni roboczych, co znacząco skraca czas przebywania wadliwego produktu w obiegu handlowym.
System Safety Gate – narzędzie szybkiego reagowania
System Safety Gate, funkcjonujący do grudnia 2024 roku pod nazwą RAPEX, stanowi najważniejsze narzędzie wymiany informacji o niebezpiecznych produktach nieżywnościowych w Europejskim Obszarze Gospodarczym. Uczestniczy w nim 30 państw, w tym wszystkie kraje członkowskie Unii Europejskiej oraz Norwegia, Islandia i Liechtenstein. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów pełni od początku funkcjonowania systemu rolę krajowego punktu kontaktowego, co oznacza, że to właśnie UOKiK zarządza obiegiem informacji między polskimi organami kontroli a partnerami zagranicznymi.
Mechanizm działania systemu opiera się na prostej, ale niezwykle skutecznej zasadzie. Gdy organ nadzoru rynku w jednym z państw uczestniczących wykryje produkt stanowiący poważne zagrożenie, niezwłocznie wprowadza odpowiednie powiadomienie do wspólnej bazy danych. Informacja zawiera szczegółowy opis produktu wraz ze zdjęciem, charakterystykę zagrożenia, dane identyfikacyjne producenta i dystrybutora oraz opis środków podjętych dla wyeliminowania ryzyka. Pozostałe państwa otrzymują automatyczne powiadomienie i sprawdzają, czy dany produkt znajduje się także na ich rynkach krajowych.
Dane statystyczne pokazują skalę i efektywność systemu. W 2024 roku państwa uczestniczące przekazały do Safety Gate 4137 ostrzeżeń dotyczących niebezpiecznych produktów, co stanowi najwyższą liczbę od początku funkcjonowania systemu. Polska w 2021 roku zgłosiła 158 notyfikacji dotyczących ponad 1,9 miliona sztuk niebezpiecznych produktów, plasując się na piątym miejscu wśród wszystkich uczestników. Równie istotne są reakcje na zgłoszenia innych państw – w tym samym roku polskie organy zareagowały 436 razy na informacje otrzymane od partnerów zagranicznych, co dało Polsce trzecie miejsce pod względem aktywności następczej.
Najczęściej zgłaszane kategorie produktów to kosmetyki, zabawki oraz urządzenia elektryczne i oświetleniowe. Dominujące rodzaje zagrożeń obejmują ekspozycję na szkodliwe substancje chemiczne, ryzyko urazów oraz niebezpieczeństwo porażenia prądem. System obejmuje wyłącznie produkty nieżywnościowe przeznaczone dla konsumentów – żywność posiada odrębny system wczesnego ostrzegania RASFF, a wyroby medyczne i produkty lecznicze podlegają właściwym procedurom farmaceutycznym.
Sieci współpracy w strukturach Unii Europejskiej
Obok systemu Safety Gate, Polska uczestniczy w dwóch kluczowych sieciach współpracy. W ramach Consumer Protection Cooperation Network (CPC) rolę organu właściwego i Single Liaison Office pełni Prezes UOKiK, który koordynuje działania wobec naruszeń transgranicznych prawa konsumenckiego. Inspekcja Handlowa wspiera te działania w swoim zakresie (kontrole i nadzór rynku produktów. Sieć CPC powstała na podstawie rozporządzenia 2006/2004 i umożliwia organom z różnych państw członkowskich prowadzenie skoordynowanych postępowań przeciwko przedsiębiorcom działającym w wielu krajach jednocześnie. Szczególne znaczenie ma to w przypadku platform handlu elektronicznego, które często oferują swoje usługi w całej Unii bez fizycznej obecności w poszczególnych państwach.
Mechanizm współpracy w ramach CPC Network obejmuje zarówno wymianę informacji o wszczętych postępowaniach, jak i wzajemną pomoc w zbieraniu dowodów czy doręczaniu decyzji administracyjnych. Organy krajowe mogą zwracać się do swoich odpowiedników w innych państwach członkowskich z prośbą o przeprowadzenie kontroli u przedsiębiorcy mającego siedzibę za granicą. Taka współpraca umożliwia skuteczne zwalczanie nieuczciwych praktyk, które wcześniej wymykały się spod krajowych mechanizmów kontrolnych ze względu na ich transgraniczny charakter.
Druga istotna struktura to Consumer Policy Network, która gromadzi szefów organów ochrony konsumentów ze wszystkich państw członkowskich. Spotkania CPN Network, organizowane regularnie pod przewodnictwem Komisji Europejskiej, stanowią forum wymiany doświadczeń i wypracowywania wspólnych stanowisk w najważniejszych kwestiach polityki konsumenckiej. W marcu 2025 roku, w ramach polskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej, UOKiK zorganizował w Warszawie wspólne posiedzenie sieci CPN i CPC Network poświęcone nowej Agendzie Konsumenckiej na lata 2025-2030 oraz wyzwaniom związanym z platformami handlu elektronicznego spoza Unii Europejskiej.
Wartość tych sieci polega na regularnej wymianie najlepszych praktyk kontrolnych, wspólnym wypracowywaniu interpretacji przepisów unijnych oraz koordynacji działań w ramach corocznych kampanii kontrolnych. Przykładem takiej skoordynowanej akcji są systematyczne przeglądy stron internetowych w celu identyfikacji naruszeń praw konsumentów w handlu elektronicznym. Inspektorzy z różnych państw jednocześnie badają wybrane kategorie platform sprzedażowych, co pozwala na zebranie porównywalnych danych i podjęcie skoordynowanych działań naprawczych.
Współpraca poza strukturami unijnymi
Działania Inspekcji Handlowej wykraczają poza ramy Unii Europejskiej. UOKiK współpracuje z międzynarodowymi organizacjami zajmującymi się ochroną konsumentów i konkurencji, przede wszystkim z International Consumer Protection and Enforcement Network oraz Organizacją Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. ICPEN zrzesza organy ochrony konsumentów z ponad 70 krajów na wszystkich kontynentach i umożliwia wymianę informacji o globalnych zagrożeniach konsumenckich, zwłaszcza tych związanych z przestępczością internetową i oszustwami transgranicznymi.
W ramach OECD polski urząd uczestniczy w pracach grup roboczych poświęconych polityce konsumenckiej i konkurencji. Organizacja opracowuje rekomendacje i dobre praktyki, które następnie są wdrażane przez poszczególne kraje członkowskie. Ta wymiana doświadczeń pozwala polskim organom kontroli na korzystanie z rozwiązań sprawdzonych w innych jurysdykcjach oraz dzielenie się własnym dorobkiem w zakresie skutecznego egzekwowania prawa konsumenckiego.
Osobną kategorię stanowi współpraca dwustronna z organami odpowiedzialnymi za ochronę konsumentów w krajach trzecich. Szczególne znaczenie ma kooperacja z Komisją Europejską w projektach skierowanych do państw kandydujących i aspirujących do członkostwa w Unii. We wrześniu 2024 roku przedstawiciele armeńskiej Komisji ds. Konkurencji i Ochrony Konsumentów odwiedzili siedzibę UOKiK oraz wojewódzkie inspektoraty Inspekcji Handlowej w ramach projektu mającego na celu wzmocnienie tamtejszego systemu ochrony konsumentów. Takie inicjatywy służą harmonizacji standardów kontrolnych i przygotowaniu przyszłych państw członkowskich do skutecznego uczestnictwa w unijnych mechanizmach współpracy.
Wymiar praktyczny dla polskich konsumentów
Międzynarodowa współpraca przekłada się bezpośrednio na poziom bezpieczeństwa produktów dostępnych w polskich sklepach. Dzięki systemowi Safety Gate konsumenci w Polsce są chronieni przed niebezpiecznymi towarami wykrytymi najpierw w innych państwach członkowskich. Gdy niemiecki organ nadzoru rynku stwierdzi wadliwość zabawki lub hiszpańska inspekcja wykryje niebezpieczny kosmetyk, informacja trafia natychmiast do polskiego punktu kontaktowego. UOKiK zleca wówczas Inspekcji Handlowej przeprowadzenie kontroli u polskich dystrybutorów i podejmuje działania zmierzające do wycofania produktu z obrotu jeszcze zanim dojdzie do wypadków na terenie naszego kraju.
Równie istotne są działania w drugą stronę. Produkty zgłoszone przez Polskę do systemu Safety Gate trafiają pod kontrolę organów w pozostałych państwach członkowskich. W 2021 roku na polskie zgłoszenia otrzymano 267 reakcji, co oznacza, że produkty wykryte przez polskich inspektorów znajdowały się również na rynkach innych krajów i zostały stamtąd usunięte. Ten mechanizm pokazuje, że działania krajowej Inspekcji Handlowej mają wymiar ogólnoeuropejski i przyczyniają się do ochrony wszystkich konsumentów w ramach jednolitego rynku.
Współpraca w ramach sieci CPC Network umożliwia polskim konsumentom skuteczne egzekwowanie swoich praw wobec przedsiębiorców mających siedzibę za granicą. Gdy konsument napotyka problemy z zagraniczną platformą handlu elektronicznego, może zgłosić sprawę do Europejskiego Centrum Konsumenckiego, które współpracuje z siecią CPC w celu wywarcia presji na nieuczciwego przedsiębiorcę. W praktyce oznacza to, że organy ochrony konsumentów w kraju siedziby firmy mogą wszcząć postępowanie administracyjne na podstawie informacji przekazanych przez stronę polską.
Perspektywy i wyzwania przyszłości
Rozwój handlu elektronicznego i globalizacja łańcuchów dostaw stawiają przed systemem międzynarodowej współpracy nowe wyzwania. Coraz większy odsetek produktów dostępnych w Polsce pochodzi od sprzedawców spoza Unii Europejskiej, którzy oferują swoje towary za pośrednictwem platform marketplace działających w wielu jurysdykcjach jednocześnie. Wymaga to wzmocnienia współpracy nie tylko z organami w państwach członkowskich, ale również z podmiotami odpowiedzialnymi za nadzór rynku w krajach trzecich, zwłaszcza w Chinach i Stanach Zjednoczonych.
Komisja Europejska prowadzi działania edukacyjne skierowane do chińskich przedsiębiorców, mające na celu zwiększenie świadomości dotyczącej unijnych wymogów bezpieczeństwa produktów. Współpraca odbywa się również z amerykańską Komisją ds. Bezpieczeństwa Produktów Konsumenckich oraz kanadyjskim odpowiednikiem tej instytucji. Tego rodzaju inicjatywy, choć czasochłonne, stopniowo przyczyniają się do podniesienia standardów bezpieczeństwa na poziomie globalnym.
W ramach Unii Europejskiej wdrażane są nowe instrumenty wsparcia dla organów nadzoru rynku. Program CASP – Coordinated Activities on the Safety of Products – zapewnia finansowanie i wsparcie organizacyjne dla wspólnych testów produktów oraz harmonizacji podejścia do niebezpiecznych towarów. Dzięki tej inicjatywie państwa członkowskie mogą efektywniej dzielić się wiedzą i zasobami laboratoryjnymi, co podnosi skuteczność kontroli przy ograniczonych budżetach krajowych.
Kluczowym wyzwaniem pozostaje tempo zmian technologicznych. Nowe kategorie produktów, takie jak urządzenia związane z internetem rzeczy czy produkty wykorzystujące sztuczną inteligencję, wymagają wypracowania nowych standardów bezpieczeństwa i metod kontroli. Sieci współpracy międzynarodowej muszą na bieżąco adaptować swoje procedury do tych zmian, aby zapewnić konsumentom ochronę na poziomie odpowiadającym dynamice rynku.
Praktyczne zalecenia dla przedsiębiorców i konsumentów
Przedsiębiorcy wprowadzający produkty na rynek powinni ściśle monitorować powiadomienia publikowane w systemie Safety Gate. Obecność w tym systemie informacji o produkcie oznacza, że towar nie może być legalnie udostępniany na rynku unijnym. Dystrybutorzy mają obowiązek natychmiastowego wycofania takich produktów z obrotu i poinformowania swoich dostawców o wykrytych wadach. Proaktywne monitorowanie bazy Safety Gate pozwala uniknąć kosztownych kontroli i postępowań administracyjnych.
Konsumenci mogą bezpośrednio korzystać z mechanizmów międzynarodowej współpracy. W przypadku problemów z przedsiębiorcą mającym siedzibę w innym państwie członkowskim UE warto zgłosić sprawę do Europejskiego Centrum Konsumenckiego, które może uruchomić procedury w ramach sieci CPC Network. Jeśli chodzi o produkty, co do których konsument podejrzewa, że mogą stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa, należy niezwłocznie poinformować wojewódzki inspektorat Inspekcji Handlowej. Każde takie zgłoszenie może zapoczątkować działania prowadzące do eliminacji niebezpiecznego towaru z całego rynku europejskiego.
Warto pamiętać, że międzynarodowa współpraca działa skutecznie tylko wtedy, gdy poszczególne ogniwa systemu funkcjonują sprawnie. Zgłoszenia konsumenckie stanowią istotne źródło informacji dla organów kontroli, a szybka reakcja krajowych inspektoratów przekłada się na bezpieczeństwo użytkowników w całej Europie. System ochrony konsumentów ma charakter wspólnotowy i każdy uczestnik rynku – zarówno przedsiębiorca, jak i konsument – odgrywa w nim określoną rolę.
tm, Zdjęcie z Pexels (autor: Suzy Hazelwood)
