Zmowy cenowe należą do najpoważniejszych naruszeń reguł wolnego rynku, bezpośrednio uderzając w portfele konsumentów poprzez sztucznie zawyżone ceny towarów i usług. Choć główna odpowiedzialność za zwalczanie takich praktyk spoczywa na Urzędzie Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK), Inspekcja Handlowa odgrywa istotną rolę uzupełniającą w tym procesie.
Działając w terenie i przeprowadzając kontrole u przedsiębiorców, inspektorzy często jako pierwsi napotykają poszlaki wskazujące na możliwe porozumienia ograniczające konkurencję. Ich rola polega nie tylko na przekazywaniu informacji właściwym organom, ale także na egzekwowaniu przepisów o ochronie konsumentów, np. dotyczących obowiązku prawidłowego informowania o cenach. Naruszenia wykryte w tym obszarze, choć same w sobie nie stanowią zmowy, mogą jednocześnie stać się poszlaką wskazującą na potrzebę zbadania rynku przez UOKiK.
Kluczowe wnioski
- Inspekcja Handlowa nie prowadzi samodzielnie postępowań antymonopolowych, ale pełni funkcję terenowego obserwatora rynku, który podczas rutynowych kontroli może wykryć symptomy zmów cenowych i przekazać je UOKiK do dalszego zbadania.
- Inspektorzy kontrolują zgodność cen z cenami umówionymi w przypadku usług, gdzie obowiązują cenniki zatwierdzone przez organy lub gdzie ceny są regulowane przepisami, a także weryfikują prawidłowość oznaczania cen i zgodność cen pobieranych z cenami wystawionymi.
- Szczególną uwagę poświęca się branżom, w których historycznie dochodziło do zmów cenowych, takim jak stacje paliw, sieci aptek czy hurtownie budowlane, gdzie podobieństwo struktur cenowych może wskazywać na koordynację działań między konkurentami.
- Współpraca z UOKiK polega na przekazywaniu zebranych podczas kontroli dokumentów oraz obserwacji mogących stanowić dowody w postępowaniach antymonopolowych, co przyczynia się do budowania kompleksowego materiału dowodowego przeciwko karteli cenowym.
Rozróżnienie kompetencji między Inspekcją a UOKiK
Zrozumienie roli Inspekcji Handlowej w przeciwdziałaniu zmowom cenowym wymaga jasnego określenia granic między jej uprawnieniami a kompetencjami UOKiK.
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów jest organem właściwym do ścigania porozumień ograniczających konkurencję, które zakazane są ustawą o ochronie konkurencji i konsumentów. To UOKiK prowadzi postępowania wyjaśniające, gromadzi dowody na istnienie karteli, nakłada kary finansowe na uczestników zmów i wydaje decyzje nakazujące zaprzestanie praktyk ograniczających konkurencję.
Inspekcja Handlowa nie ma uprawnień do prowadzenia postępowań antymonopolowych ani do nakładania kar za naruszenie reguł konkurencji. Jej działania koncentrują się wokół kontroli przestrzegania przepisów dotyczących informowania konsumentów o cenach, prawidłowości stosowania cen umówionych oraz ogólnych zasad uczciwości w obrocie.
Inspektorzy mogą jednak podczas swoich kontroli napotkać informacje lub dokumenty wskazujące na możliwe istnienie zmowy cenowej. W takim przypadku ich obowiązkiem jest przekazanie tych materiałów UOKiK, który dysponuje odpowiednimi narzędziami prawnymi do zbadania sprawy.
Kontrola prawidłowości oznaczania i stosowania cen
Podstawowym zadaniem Inspekcji Handlowej w kontekście cen jest weryfikacja, czy przedsiębiorcy prawidłowo informują konsumentów o cenach towarów i usług. Przepisy zobowiązują sprzedawców do wyraźnego oznaczania cen jednostkowych i całkowitych, a w przypadku niektórych produktów także do podawania cen za określoną jednostkę miary. Inspektorzy sprawdzają, czy ceny są widoczne, zrozumiałe i czy odpowiadają rzeczywiście pobieranym przy kasie kwotom.
Choć kontrole te dotyczą przestrzegania praw konsumentów, dostarczają one danych, które mogą ujawnić niepokojące wzorce cenowe. Przykładowo, kluczową poszlaką wskazującą na zmowę jest synchronizacja zmian cen. Inspektorzy, dokumentując podczas rutynowych kontroli daty wprowadzenia nowych cenników, zbierają materiał, który UOKiK może następnie wykorzystać do analizy koordynacji działań konkurentów.
Gdy inspektor przeprowadza kontrole u kilku przedsiębiorców działających w tej samej branży i na tym samym obszarze geograficznym, naturalnie porównuje zastosowane przez nich ceny. Jeśli zauważy, że ceny określonych produktów są niemal identyczne u wszystkich kontrolowanych podmiotów, mimo że działają one niezależnie i mają różne koszty operacyjne, może to wzbudzić podejrzenie koordynacji cenowej.
Oczywiście samo podobieństwo cen nie stanowi dowodu zmowy, ponieważ na konkurencyjnym rynku ceny produktów standardowych naturalnie zbiegają się do pewnego poziomu. Jeśli jednak podobieństwo dotyczy także produktów nietypowych lub jeśli wszystkie podmioty stosują identyczne struktury rabatów i promocji, rośnie prawdopodobieństwo, że mamy do czynienia z uzgodnieniami. Oczywiście wspólne reagowanie na zmiany kosztów surowców czy energii jest naturalne, ale precyzyjna synchronizacja zazwyczaj wymaga komunikacji między konkurentami.
Analiza dokumentacji jako źródło dowodów
Podczas kontroli Inspekcja Handlowa ma prawo żądać od przedsiębiorców okazania dokumentacji handlowej, w tym korespondencji z kontrahentami, protokołów spotkań, notatek służbowych oraz wszelkich innych dokumentów związanych z prowadzoną działalnością. Choć inspektorzy przeglądają te materiały głównie pod kątem zgodności z przepisami ochrony konsumentów, mogą natknąć się na dowody wskazujące na istnienie porozumień antykonkurencyjnych.
Szczególnie cenną kategorią dokumentów są zapisy komunikacji między konkurentami. Wiadomości mailowe, w których przedsiębiorcy dyskutują o poziomie cen, planowanych podwyżkach czy podziale rynków zbytu, stanowią bezpośredni dowód zmowy. Protokoły ze spotkań branżowych, na których omawiane są wspólne strategie cenowe, również mogą świadczyć o naruszeniu prawa konkurencji. Inspektor, napotykając takie materiały, zabezpiecza je i niezwłocznie przekazuje UOKiK wraz z dokładnym opisem okoliczności ich uzyskania.
Analiza dokumentacji pozwala także wykryć bardziej wyrafinowane formy koordynacji. Niekiedy przedsiębiorcy nie komunikują się bezpośrednio, lecz wymieniają informacje przez pośredników, takich jak organizacje branżowe czy konsultanci. Dokumenty dotyczące płatności na rzecz takich podmiotów, raporty przez nich sporządzane oraz wewnętrzne notatki opisujące uzyskane od nich informacje mogą ujawnić istnienie systemu wymiany wrażliwych danych rynkowych. Inspekcja przekazuje te materiały UOKiK, który dysponuje narzędziami do zbadania roli pośredników w ewentualnym porozumieniu.
Branże szczególnie narażone na zmowy cenowe
Doświadczenie pokazuje, że zmowy cenowe częściej występują w określonych sektorach gospodarki, które charakteryzują się pewną strukturą rynku sprzyjającą kartelizacji. Inspekcja Handlowa, znając te prawidłowości, kieruje szczególną uwagę na branże, w których historycznie dochodziło do takich praktyk lub gdzie czynniki ekonomiczne ułatwiają koordynację między konkurentami.
Rynek paliw to klasyczny przykład sektora podatnego na zmowy cenowe. Stosunkowo niewielka liczba uczestników, przejrzystość cen wynikająca z wyświetlania ich na pylonach oraz jednorodność produktu tworzą warunki sprzyjające koordynacji. Inspekcja Handlowa regularnie monitoruje ceny paliw w różnych regionach kraju, porównując je między konkurującymi stacjami. Szczególną uwagę zwraca się na sytuacje, gdy stacje różnych sieci w tym samym obszarze utrzymują identyczne ceny mimo różnic w kosztach zaopatrzenia wynikających z ich lokalizacji i umów z dostawcami. Dokumentowanie takich przypadków może dostarczyć UOKiK podstaw do wszczęcia postępowania.
Sektor farmaceutyczny to kolejna branża objęta wzmożonym nadzorem. Apteki często należą do sieci i teoretycznie mogłyby koordynować swoje ceny poprzez wspólne centra dystrybucyjne lub porozumienia między właścicielami sieci. Należy jednak zaznaczyć, że struktura tego rynku i ryzyko koordynacji są częściowo ograniczane przez obowiązujące w Polsce ścisłe przepisy antykoncentracyjne, które hamują możliwość tworzenia i rozbudowy dużych sieci aptecznych. Inspekcja kontroluje nie tylko ceny leków, które w dużej mierze są regulowane, ale także cen produktów bez recepty, suplementów i kosmetyków, gdzie swoboda kształtowania cen jest większa. Identyczne marże na te same produkty w różnych aptekach mogą wskazywać na uzgodnienia, szczególnie gdy dotyczą one preparatów mniej popularnych, których ceny konsumenci rzadziej porównują.
Branża budowlana, a konkretnie hurtownie materiałów budowlanych, również znajduje się pod lupą inspektorów. W wielu regionach działa ograniczona liczba hurtowni, które zaopatrują lokalnych wykonawców. Koordynacja cen między nimi może prowadzić do znacznego wzrostu kosztów inwestycji budowlanych. Inspekcja sprawdza, czy hurtownie stosują indywidualne polityki cenowe czy może ich oferty są podejrzanie zbieżne. Szczególnie interesujące są przypadki, gdy ceny tych samych produktów (np. materiałów budowlanych konkretnego producenta) są u różnych, konkurujących hurtowni niemal identyczne lub podlegają zsynchronizowanym zmianom. Może to sugerować wspólne ustalanie marż handlowych zamiast niezależnej polityki cenowej.
Współpraca z UOKiK w postępowaniach dowodowych
Gdy Inspekcja Handlowa przekazuje UOKiK informacje o możliwej zmowie cenowej, rozpoczyna się często długi proces gromadzenia dowodów i budowania sprawy antymonopolowej. Współpraca między obiema instytucjami nie kończy się na pierwotnym zgłoszeniu, lecz trwa przez cały okres postępowania.
Inspekcja może zostać poproszona o przeprowadzenie dodatkowych kontroli, które dostarczą UOKiK dalszych materiałów dowodowych. Szczególnie wartościowe są kontrole przeprowadzane równocześnie u kilku konkurentów, którzy są podejrzewani o uczestnictwo w zmowie. Synchronizacja działań inspektorów z różnych wojewódzkich inspektoratów pozwala zabezpieczyć dokumenty, zanim podejrzane podmioty zdążą je usunąć lub zmodyfikować. UOKiK koordynuje takie działania, wskazując konkretne obszary, które powinny zostać zbadane, oraz rodzaje dokumentów, które należy zabezpieczyć. Inspektorzy postępują zgodnie z tymi wytycznymi, zapewniając, że zebrane materiały będą przydatne w postępowaniu antymonopolowym.
Inspekcja Handlowa może także pomagać w weryfikacji informacji uzyskanych przez UOKiK z innych źródeł. Gdy Urząd otrzymuje zgłoszenie od sygnalisty lub informacje z analiz rynkowych, inspektorzy przeprowadzają kontrole sprawdzające, czy faktycznie w praktyce handlowej występują wzorce opisane w tych materiałach. Bezpośrednia obecność w terenie i możliwość przeprowadzenia zaskakujących kontroli daje Inspekcji narzędzia, których UOKiK, działający głównie z poziomu centralnego, nie posiada w takim stopniu.
Efektywność tej współpracy przekłada się na skuteczność walki ze zmowami cenowymi. Przypadki, w których Inspekcja Handlowa dostarczyła kluczowych dowodów prowadzących do wykrycia karteli, pokazują, że nawet jeśli inspektorzy nie prowadzą samodzielnie postępowań antymonopolowych, ich wkład w ochronę konkurencji jest znaczący. Działając jako oczy i uszy systemu antymonopolowego w terenie, pomagają zapewnić, że żadna zmowa cenowa, nawet lokalna i dotycząca niewielkiego fragmentu rynku, nie pozostaje niezauważona.
tm, Zdjęcie z Pexels (autor: Tima Miroshnichenko)
